دیدنی های نقش رستم، مجموعه ای تاریخی در شیراز

استان فارس و شهر شیراز و اطراف آن پر است از آثار تاریخی و ارزشمندی که ایران با آن ها شناخته می شود. مهمترین این آثار تاریخی تخت جمشید است. در فاصله کمی از این اثر بزرگ تاریخی، نقش رستم قرار دارد که خود از جمله مجموعه آثار تاریخی ارزشمند این استان و ایران است. در ادامه به معرفی دیدنی های نقش رستم و تاریخچه نقش رستم می پردازیم. با ما همراه باشید تا در اینجا راه های دسترسی به نقش رستم را نیز برایتان شرح دهیم.

معرفی

نقش رستم مجموعه تاریخی است که از تخت جمشید 6 کیلومتر فاصله دارد. این مجموعه مربوط به سه دوره تاریخی ایلامی (2000 تا 600 قبل از میلاد)، هخامنشی (600 تا 330 قبل از میلاد) و ساسانی (224 تا 651 میلادی) است. در اینجا آثار تاریخی بسیاری وجود دارد و در آن می توان مقبره پادشاهان هخامنشی، نقش خدایان ایلامی و همچنین نقوش برجسته از پادشاهان ساسانی را مشاهده کرد. در ادامه به بررسی دیدنی های نقش رستم که در هر دوره در این محدوده ایجاد شده، می پردازیم.

دوره ایلامی

در بین نقش هایی که در تاریخچه نقش رستم قرار دارند، نقش محوی وجود دارد که متعلق به دوره ایلامیان است و در دوره ساسانیان بر روی آن نقش دیگری که متعلق به بهرام دوم بوده، زده اند. این نقش، دو خدا را نشان می دهد که دارای لباس های چین دار هستند و بر روی چند مار نشسته اند. اگر از سمت راست حساب کنیم، این نقش، طرحی بوده که در دو مرحله ایجاد شده است. مرحله اول هم دوره با نقش کورانگون در ممسنی بوده و مرحله دو متعلق به هزاره یکم قبل از میلاد و زمان ایلامی ها است.

دوره هخامنشی

آرامگاه ها

در دیدنی های نقش رستم چندین آرامگاه متعلق به پادشاهان هخامنشی وجود دارد که همگی در ارتفاع 26 متری قرار دارند. از سمت راست به ترتیب این آرامگاه ها متعلق به خشایارشاه، داریوش، اردشیر اول و داریوش دوم بوده و ابعاد این آرامگاه ها 19 متر (عرض) در 93.22 متر (طول) است. برای ورود به این آرامگاه باید از ورودی هایی رد شد که به شکل مربع هستند. در زمان باستان برای این درها و ورودی ها قفل می گذاشتند و این کار به وسیله دو سنگ بزرگ در پشت این درها انجام می شد. در نمای این آرامگاه می توان در قسمت بالایی پادشاهیی را دید که کمانی در دست گرفته، در واقع چنین نقشی نشان دهنده قدرت آن پادشاه است. از جمله عناصر دیگری که بر روی نمای این آرامگاه ها دیده می شود می توان به آتشدان هایی که در آن ها آتش مقدس در حال سوختن است و همچنین ماهی که نشان از ناپایداری جهان بوده، اشاره کرد. در قسمت پایینی نمایندگان ملت های تابع، تخت پادشاهی را بر روی دست گرفته اند. همچنین بر روی نمای این آرامگاه ها، ستون هایی با سرستون های گاو دو سر و چند شیر که با نیلوفرهای آبی مزین شده، وجود دارد. در میان این آرامگاه ها تنها آرامگاه داریوش متفاوت است. تفاوت آن در کتیبه میخی آن است که در آن از اندیشه ها و فتوحات خود و همچنین ستایش اهورامزدا گفته شد. در آرامگاه داریوش بزرگ، 9 تابوت سنگی به ردیف وجود دارد که متعلق به او، ملکه و دیگر وابستگان او هستند. بر روی این تابوت ها سنگ بزرگی به عنوان سرپوش قرار دارد. آرامگاه داریوش فضایی به ابعاد 72.18 متر در 70.3 متر است. هر کدام از تابوت های این آرامگاه در تاریخچه نقش رستم دارای ابعاد 10.2 در 5.1 در 5.1 به ترتیب طول، ارتفاع و عرض هستند. همچنین سنگی که برای این تابوت ها به کار رفته دارای 5.17 سانتی متر ضخامت هست.

کعبه زرتشت

در این مجموعه ساختمان مکعبی شکلی وجود داردکه به آن کعبه زرتشت گفته می شود. این بنا در محدوده ای فرو رفته و درست رو به کوه نقش رستم توسط قطعه های بزرگ سنگ ساخته شده است. این بنا کاملا دارای معماری هخامنشی بوده و در اجرای سنگ های آن دقت بسیاری بکار برده شده است. از جمله عناصر این بنا پله هایی است که در قسمت جلویی آن قرار دارد. از این 30 پله چند تای ابتدایی آن ها توسط برخی افراد خراب شد. با توجه به تحقیقات و بررسی های انجام شده، نظریات مختلفی در مورد اتاقی که در بالای این بنا است، وجود دارد. از جمله این نظریات این است که این اتاق محل نگهداری آتش مقدس بوده یا کتاب اوستایی که بر روی پوست گاو نوشته شده بوده در اینجا مورد حفاظت قرار می گرفته است. از دیگر نظریه ها این است که این اتاق آرامگاه بردیا پسر کوروش کبیر بوده و یا حتی گفته می شود این اتاق رصدخانه بوده است. این اتاق در دیدنی های نقش رستم در زمان ساسانیان محل نگهداری اسناد بسیار مهم حکومتی بوده است. در همین دوران کتیبه ای بر روی این بنا قرار داده شد که در آن اتفاقاتی که در زمان شاپور اول رخ می دهد، شرح داده شد. این توضیحات به سه زبان یونانی، پارسی میانه و پهلوی پارتی بر روی این نوشته شده است. کتیبه دیگری در پایین این کتیبه متعلق به شاپور اول وجود دارد که مربوط به کرتیر موبد هست و دارای 19 سطر و زبان آن پهلوی اشکانی است.

دوره ساسانیان

در این دوران نقش های برجسته ای در این مجموعه شکل می گیرند که هر کدام از اهمیت بسیاری برخوردار است. در ادامه به معرفی هر کدام از این نقش ها در زمان دسترسی به نقش رستم می پردازیم. شماره گذاری این نقش ها از سمت راست است. این موارد در زمان دسترسی به نقش رستم به چشم می خورند.

نقش اول

در کنار پله های ورودی و در مقابل نقش رستم، نقش اول قرار دارد که در واقع این بخش دارای نقشی نیست و تنها حجاری قسمتی با ابعاد 10 متر طول در 5 متر ارتفاع است. گفته می شود این نقش برای زمان های پایانی دوران ساسانی است و قرار بوده بر روی آن اتفاقات مهم را حکاکی کنند. طبق شواهد موجود، این نقش بیشتر مورد توجه و حفاظت بوده و به همین دلیل از عمق بیشتری نیز برخوردار بوده است. تنها در قسمتی از این قسمتی کتیبه ای وجود دارد که به هیچ عنوان آن را نمی توان تاریخی و با قدمت دانست. این مورد از دیدنی ها در زمان دسترسی به نقش رستم هست.

نقش دوم

نقش بعدی در سمت غرب قرار دارد که در آن تاج گذاری نرسی را نشان می دهد و متعلق به سال های 294 تا 340 میلادی است. این نقش که دارای جزئیات بسیاری بوده، از نظر تاریخی و هنری از ارزش بسیار زیادی برخوردار است. در این نقش نرسی شلوار چین دار و بالاپوشی را به همره تاج و زیور آلات به تن کرده و در حال گرفتن حلقه قدرت از یکی از خدایان به نام آناهیتا است. تاج نرسی همانند گوی است و از تاج آناهیتا بالاتر قرار گرفته که خود نشان دهنده بزرگی او هست. آناهیتا در شکل یک زن به نمایش در آمده که لباس آن بسیار بلند است و گردنبند مروارید به همراه دارد. آناهیتا موهای فر و مجعدی دارد که از بالای تاج خود بیرون زد. کودکی را در این نقش و در دیدنی های نقش رستم می بینیم که در میان آناهیتا و نرسی قرار گرفته است. صورت این کودک در طی این سال ها تخریب شده و گفته می شود این کودک هرمز دوم و ولیعهد است. فرد دیگری در این نقش دیده می شود که وزیر اعظم هست. او پشت سر نرسی ایستاده و انگشت سباسه دست راست خود را نگه داشته که این کار در آن زمان نشان از احترام بوده است.

نقش سوم

در این نقش جنگ بهرام دوم را می بینیم که او سوار بر اسب و چهار نعل به همراه نیزه به دشمن خود هجوم برده و این درحالی است که نیزه دشمن او شکسته هست. بهرام دوم متعلق به سال های 276 تا 298 میلادی است. در این نقش نیز جزئیات بسیاری دیده می شود، مانند تیردان بهرام، پارچه زین اسب که جمع شده و سرباز رومی در این نقش به زمین افتاده و اسب بهرام آن را لگد می زند. سرباز ایرانی را در پشت بهرام می بینیم که پرچم خود را بالا برده و چوبی به صورت افقی به همراه سه گوی بالای این پرچم قرار دارد. از بالاترین قسمت این پرچم دو پارچه به معنای فرمان حمله آویزان بوده که از دیدنی ها در تاریخچه نقش رستم هست.

نقش چهارم

در نقش شاپور اول را می بینیم که در جنگی والرین امپراتور روم را در سال 263 میلادی شکست داده است. در این نقش می بینیم که پناهده رومی به نام سیریادیس از جانب شاپور به عنوان امپراتوری می رسد و از سوی دیگر والرین زانو زده و دست های خود را به نشان از عذرخواهی بالا گرفته است. در این نقش فرد دیگری نیز حظور دارد و آن هم کرتیر است و می بینیم که انگشت سبابه خود را به علامت احترام نگه داشته است. در این نقش کتیبه ای وجود دارد که در ادامه کتیبه کعبه زرتشت هست. این نقش از هنر بسیار بالایی برخوردار بوده و به شکل زیبایی شکوه و غرور شاپور اول را به نمایش گذاشته است. تمامی جزئیات در این نقش به زیبایی حجاری شده و قابل رویت هستند. این نقش را می توان از زیباترین نقش های تاریخچه نقش رستم دانست.

نقش پنجم

نقش پنجم درست پایین آرامگاه اردشیر اول قرار دارد. این نقش شامل دو نقش بالایی و پایینی است. نقش بالایی تقریبا محو شده و نقش آذر نرسه یا شاپور ذوالکتاف بوده و نقش پایینی پیروزی هرمز دوم بر دشمن رومی اش را به نمایش گذاشته است. در این نقش هرمز دوم بر روی اسب است و دشمنش را از اسب انداخته و دشمنش دارای کلاه خود و ریش بلند است. در این نقش نیز جزئیات به زیبایی حکاکی شده اند مانند وسایل زینتی که به اسب آویزان است و یا تیردان بند هرمز دوم. در این نقش فرد دیگری نیز حضور دارد که پرچم ساسانی را به دست دارد و پشت سر هرمز دوم ایستاده که او یا از بزرگان آن دوران و یا شاهزاده است و در دیدنی های نقش رستم به چشم می خورد.

نقش ششم

نقش ششم درست پایین آرامگاه داریوش دوم و مقابل کعبه ررتشت قرار گرفته است. این نقش نیز گفته می شود که متعلق به شاپور دوم هست که بر روی اسب بوده و زرهی پوشیده است. در این نقش شاپور دوم در مقابل یکی از دشمنان خود بوده و نیزه خود را بر بدن او فرو کرده است. این مورد در تاریخچه نقش رستم خودنمایی می کند.

نقش هفتم

همان طور که در بالا نیز گفته شد این نقش در ابتدا متعلق به دوران ایلامی بوده که بعدا در دوران ساسانی بر روی آن نقش دیگری زدند و نقش قبلی محو شد. نقش هفتم بهرام دوم را نشان می دهد که در بین خانواده سلطنتی به همراه شمشیری ایستاده است. شمشیری که در دست بهرام دوم بوده بیانگر قدرت است. در کنار بهرام دوم 3 نفر در سمت چپ او حضور دارند که فرد اول شاهزاده و دو نفر دیگر ملکه و شاهزاده ای هستند که بر سر آن ها کلاها گاو و پلنگ قرار دارد. در سمت راست بهرام دوم فردی را می بینیم که انگشت خود را به شانه احترام نگه داشته و یکی از بزرگتن آن دوران است. این مورد از دیدنی ها در زمان دسترسی به نقش رستم هست.

نقش هشتم

در آخرین نقش، اردشیر بابکان و اهورامزدا را می بینیم. در این نقش صحنه تاجگذاری اردشیر به تصویر کشیده شده است. اهورامزدا در این تصویر حلقه قدرت را به دست اردشیر می دهد و هر کدام که بر روی اسبی قرار گرفتند در حال لگد کوب کردن فردی هستند. اردشیر پادشاه اشکانی، اردوان پنجم و اهورامزدا اهریمنی را که از پیشانی او دو مار بیرون زده را زیر پای اسب های خود لگدمال می کنند. فرد دیگری در این نقش حضور دارد که پشت سر اردشیر در حال گرفتن مگس است. این فرد یکی از سرداران بزرگ ایران بوده که در اینجا چهره او نیم رخ به تصویر کشیده شده است. بر روی نقش اردشیر و اهورامزدا و بر روی سینه های آن ها دو کتیبه دیده می شود. نوشته روی این کتیبه اردشیر این است: پیکر مزداپرست، خداوندگار اردشیر، شاهان شاه ایران که چهر از ایزدان دارد، فرزند خدایگان پاپک شاه. نوشته روی کتیبه اهورامزدا: این پیکر از ایزد اهورامزدا است. نقش هشتم از زیبایی های تاریخچه نقش رستم به شمار می آید.

استودان ها

در مجموعه نقش رستم دو مکان دیده می شود که نام آن ها استودان است. این دو مکان در واقع چهار طاقی هایی هستند که از سنگ کوه ساخته شده اند. گفته می شود در این چهارطاقی ها، استخوان های تطهیر شده دو نفر از بزرگان دوران ساسانی نگهداری می شده و به همین دلیل نام استودان بر روی آن ها گذاشته اند. قبل از آنکه چنین نامی بگیرند، به آن ها آتشدان گفته می شد. از این نمونه استودان ها در دامنه کوه ها دیده می شود که به صورت حفره های مکعبی شکل در دل کوه هستند و در آن ها استخوان مرده ها را نگه می داشتند. در این حفره ها کتیبه هایی نیز پیدا شده که متعلق به قرون 7 و 8 میلادی هستند و از دیدنی های تاریخچه نقش رستم به شمار می آیند.

بررسی های باستان شناسی در نقش رستم

در سال 1302 شمسی معادل 1923 میلادی، اولین بررسی ها و جستجوها در این منطقه انجام شد که این بررسی ها توسط ارنست هرتسفلد صورت گرفت. او توانست در این جستجوها دیواره ها و برج و باروهایی را پیدا کند که برای محفوظ نگه داشتن این منطقه بوده اند. بعد از آن هم گروهی از دانشگاه شیکاگو با سرگروهی اریک فریدریش اشمیت در بین سال های 1936 تا 1939 در این منطقه به بررسی و جستجو پرداختند و توانستند اشیا و آثار بسیار مهم و ارزشمندی را پیدا کنند. در این جستجوها ساختمانی در قسمت مرکزی و دو ساختمان در قسمت غربی پیدا شد. همچنین در قسمت غربی، آب انباری از زیر خاک در زمان دسترسی به نقش رستم بیرون آورده شد.

نقش رجب

نقش رجب محلی نزدیک به تخت جمشید با فاصله دو کیلومتر است. در این منطقه نقش هایی از شاپور اول و اردشیر بابکان دیده می شود. این منطقه در گذشته به نام نقش قهرمانان نامیده می شده و امروزه به دلیل شهرت این منطقه به نقش رجب، چنین نامی گرفته است. در این منطقه 4 نقش وجود دارند که در ادامه هر کدام را توضیح می دهیم.