کاروانسراها از جمله بناهای مهم به جام مانده از تاریخ معماری ایران هستند

ایلنا/ براساس آخرین خبر و گزارشات واصله، کاروانسراها از جمله بناهای مهم به جام مانده از تاریخ معماری ایران هستند.

موقعیت سوق الجیشی ایران به عنوان حلقه ارتباطی شرق و غرب و نیز گستردگی جغرافیایی این سرزمین منجر به احداث راههای متعدد و مهمی در طول تاریخ همچون راه شاهی، جاده ادویه، شاه راه خراسان و راه ابریشم شد. شکل گیری راهها بسته به سیاست، قدرت و سرمایه دولتها، همواره امنیت، رفاه اجتماعی و منافع اقتصادی ارزشمندی را در سرزمین ها به همراه داشته و از اهمیت بالایی برخوردار بوده است. علاوه بر این تبادلات فرهنگی و تجاری بین مناطق دور و نزدیک را تسهیل می نمود.

نخستین گامهایی که منجر به تشکیل بخشی از مسیرهای تجاری، زیارتی و سیاحتی شد، توسط فرمانروایان هخامنشی انجام شد و شامل جاده های جنوب، فارس و خوزستان بود. در زمان داریوش، بیشتر راهها و ایستگاه های جدید شاهی در ایران ساخته شد و حدود 200 سال راه شاهی راه غالب در ایران بود. در زمان اشکانیان مانند هخامنشیان راهها گسترش یافت، ایستگاه های میانی و کاروانسراها ایجاد شدند و محور شمالی ایران (ترکیه امروزی) به قدرت رسید که منابع مالی مهمی برای کشور فراهم کرد و نقش بسزایی در شکل گیری و گسترش جاده های تاریخی در ایران و جهان داشت و توسعه مسیرهای مهم غربی شرقی در این زمان را موجب شد و در دوره های بعد محورهای شمالی نیز در کشور تعریف شدند.

در زمان صفویه که روابط با دولت عثمانی و ترکیه قطع شد، روابط با آسیای صغیر و در نهایت اروپا قطع شده و دولت با تشکیل کاروانسراهای متعدد شاه عباسی به توزیع و توسعه کاروانسراها در داخل کشور به مقیاس وسیع پرداخت. دوره قاجار نیز کم و بیش اینگونه عمل شد.

از طرفی رونق و ماندگاری این راهها مستلزم برقراری امنیت و ایمنی لازم برای مسافران بود. هرچقدر راهها پررفت و آمدتر می شدند و فعالیتهای بیشتری درجوار این راهها شکل میگرفت، رونق و امنیت راه نیز از ضمانت بیشتری برخوردار میشد. راهها نه تنها به تبادلات اقتصادی سرزمین های مختلف کمک نمودند بلکه موجب تبادلات فرهنگی بین ملتها نیز شدند. احداث مجموعه های کاروانسراها از اقدامات مهمی بود که به این موضوع کمک داد و ضمن فراهم نمودن آسایش و امنیت مسافران، فضایی برای تبادل کالا و تجارت را رقم زدند و مهمتر آنکه تبادلات فرهنگی را نیز بدنبال داشتند.

کاروانسراها ازجمله بناهای باارزش بجا مانده از تاریخ معماری ایران هستند که مجموعه ‍ ای از خدمات و تاسیسات عام المنفعه ای را به مسافران خسته از راه عرضه می داشتند و نیز در مواردی وسیله ای شدند برای به نمایش گذاشتن و تداوم فرهنگ یاریگری و وقف. گرچه با بررسی سیر تحول و شکل گیری کاروانسراها وجوه افتراق و تفاوتهایی در بین معماری این مجموعه ها در دوره ها و اقلیم های متفاوت میتوان دریافت ولی در عین حال ویژگی های مشترک فراوانی به ویژه به لحاظ توزیع فضایی و نوع کاربری ها در آنها وجود دارد از جمله وجود فضاهای اقامتی و سرپناهی برای مسافران، وجود فضاهای استقرار دام و چهارپایان، همجواری با منابع تامین یا ذخیره آب، پیش بینی عوامل و سازوکارهای دفاعی.

در دسته بندی کلی، کاروانسراها به کاروانسراهای کوهستانی، کاروانسراهای کرانه های پست خلیج فارس و کاروانسراهای حیاط دار و ایوانی یا چهار ایوانی یا ستون دار تقسیم می شوند که هر کدام ویژگی های معماری خاص خود را دارند. در این میان دو استان خراسان رضوی و سمنان به دلیل قرارگیری در مسیر جاده های تاریخی از بیشترین فراوانی کاروانسرا برخوردارند. البته ناگفته نماند که وجه اقامتی و استراحتگاهی در کاروانسرا وجه غالب بوده و در شرایطی که بدلیل محدودیت های جغرافیایی، آب و هوایی یا امنیتی امکان ایجاد مجموعه های وسیع و گسترده ای نبود با احداث یا ادغام کاروانسرا با عنصر معماری دیگر به تامین امکانات حداقل سرپناهی برای مسافران اقدام میشد. در این بین میتوان از پل کاروانسراها یا کاروانسراهای دستکند و کاروانسراهای موجود و محدود در مناطق کوهستانی نام برد.

نویسنده: مهناز اشرفی (رئیس پژوهشکده ابنیه و بافت های تاریخی فرهنگی)